Steekmuggen

Steekmuggen (Culicidae) zijn een familie van muggen (Nematocera) die behoren tot de tweevleugeligen (Diptera). Soorten uit deze familie worden vaak muskieten genoemd. De vrouwtjes zuigen bloed met de monddelen en beschikken niet over een angel. Ze zouden dus eigenlijk 'bijtmuggen' moeten heten. In de Lage Landen zijn er 32 inheemse soorten steekmuggen uit de familie Culicidae bekend, waarvan de gewone steekmug de meest algemene soort is.

Er zijn duizenden soorten steekmuggen waarvan de vrouwtjes bijten omdat ze de hoogwaardige dierlijke eiwitten in het bloed nodig hebben voor de ontwikkeling van hun eitjes. De mannetjes bijten niet. De meeste soorten zijn 's nachts actief. Tot de meest gevreesde steekmuggen behoren de malariamuggen en de gelekoortsmuggen. Ook de tijgermug is gevaarlijk omdat ze ernstige ziekten verspreidt, zoals de westnijlkoorts, Japanse encefalitis, chikungunya, dengue (knokkelkoorts) en gele koorts. Deze muggen leven 40 à 50 dagen en zetten gedurende hun leven meerdere keren eitjes af. Steekmuggen zijn echter niet de enige muggenfamilie met bijtende soorten, ook soorten uit andere families (kriebelmuggen of Simuliidae en knutten of Ceratopogonidae) bijten en kunnen ziekten overbrengen.

Steekmuggen maken een zoemend geluid dat goed hoorbaar is als de mug dichtbij komt. Dat heeft deels te maken met de voortplanting van de muggen. Ze leven in het donker en kunnen elkaar moeilijk vinden. Muggen gebruiken daarom geluid om elkaar te kunnen lokaliseren in het donker. Alleen de (bijtende) vrouwtjes maken zoemgeluiden, die worden opgevangen door de geveerde antennes van de mannetjes. Iedere soort produceert een iets ander geluid, zodat de mannetjes niet paren met een vrouwtje van een andere soort.

Steekmuggen komen over de hele wereld voor, behalve in heel koude gebieden, zoals rond de polen. Het verspreidingsgebied van veel soorten wordt groter door de opwarming van de aarde. Onder andere de malariamug rukt hierdoor op naar het noorden. In Nederland en België zijn steekmuggen hooguit irritant, maar wereldwijd zijn ze verantwoordelijk voor de dood van 1 op de 17 mensen: jaarlijks worden ongeveer 700 miljoen mensen besmet met een door steekmuggen verspreide ziekte.

Steekmuggen gebruiken zicht maar nemen voornamelijk geuren en temperatuursverschillen waar om de gastheer op te sporen. De meeste muggen, zoals de Culex pipiens, bijten zoogdieren en vogels, die eerst visueel worden opgespoord. Geuren en warmteverschillen worden pas opgemerkt als de mug dichterbij is. Muggen hebben aanpassingen om stoffen die door dieren worden uitgescheiden, waar te nemen. Het gaat dan niet om ontlasting of urine, maar geschat wordt dat zo'n 300 tot 400 verschillende stoffen worden uitgescheiden door het zweten, en zo'n 100 verschillende stoffen bij het uitademen.

Inmiddels zijn er 3531 soorten beschreven, waarvan er 36 in Nederland waargenomen worden. Zie voor de verschillende groepen het artikel taxonomie van de steekmuggen.

Steekmuggen leven altijd in de buurt van water omdat de larven hierin opgroeien. Dat geldt ook voor veel dansmuggen. Mannelijke steekmuggen zuigen alleen plantensappen zoals nectar. Het zijn de vrouwtjes die steken; ze zuigen bloed omdat ze de voedingsstoffen (eiwitten) die hierin zitten nodig hebben voor het leggen van eitjes. Op één bloedmaaltijd kunnen ze een paar honderd eitjes leggen, ongeveer eens in de drie dagen. Overigens zijn er wel meer insecten die van planten leven, maar waarvan de vrouwtjes soms bloed zuigen of andere dieren eten voor de ontwikkeling van de eitjes. Voorbeelden zijn dazen en sommige wantsen.

Uit een eitje komt een muggenlarve tevoorschijn, die een belangrijke schakel in het leven onder water is. Deze larve is een pioniersoort die in zeer slechte omstandigheden kan overleven.

Steekmuggenlarven filteren kleine eencellige algjes en diertjes uit het water. Die bevinden zich voornamelijk vlak onder het wateroppervlak, omdat hier het meeste zonlicht en de grootste concentratie zuurstof aanwezig is. Hierdoor zijn ook de larven vaak net onder het wateroppervlak te vinden, alleen bij verstoring duiken ze al kronkelend onder.

Rode muggenlarven leven juist op de bodem van het water, in het bodemslib. De rode kleur danken ze aan een zuurstofbindende stof in hun lichaam, die van pas komt omdat er op de bodem minder zuurstof is. Ze komen slechts af en toe omhoog gekronkeld om adem te halen. Rode muggenlarven leven van dood organisch materiaal, sommige soorten leven in zelfgebouwde kokertjes.

Steekmuggenlarven worden gegeten door veel insecten en de larven ervan, vissen, amfibieën en andere dieren en worden ook als visvoer verkocht, zowel gedroogd als levend. Rode muggenlarven zijn de larven van dansmuggen, zwarte larven van steekmuggen. De volwassen mug leeft maar kort; enkele dagen tot weken.

In een groeiend aantal landen, met name tropische en subtropische gebieden, kan een 'muggenbeet' erg gevaarlijk zijn. Dat komt doordat een aantal soorten drager kan zijn van diverse ziekten, waarvan malaria de bekendste is. Deze ziekte wordt overgedragen door de malariamug (Anopheles). De beet zelf is niet gevaarlijk, maar de organismen in het speeksel wel. Lange tijd werd gedacht dat deze ziekteverwekkers parasitair op de mug waren, maar waarschijnlijk is er eerder sprake van symbiose. Ondanks lokale geruchten en de bloedzuigende leefgewoonten kan geen enkele soort mug hiv verspreiden. Enkele soorten verspreiden ook ziekten onder vee, zoals blauwtong, dat vooral bij schapen gevaarlijk is. Runderen kunnen ook aangetast worden en vertonen ziektesymptomen, maar er is minder sterfte dan bij schapen.

Andere (tropische) ziekten die door muggen worden verspreid, zijn:

• dengue of knokkelkoorts
• gele koorts
• westnijlkoorts
• elefantiasis (olifantsziekte)
• chikungunya

De Canadese historicus Timothy Winegard komt na onderzoek tot de conclusie dat ziekteverspreiding door steekmuggen verregaande invloeden heeft gehad op de menselijke geschiedenis. Hij schat dat zo’n 110 biljoen muggen jaarlijks ongeveer 2 miljoen mensen doden. Door muggen veroorzaakte epidemieën hebben militaire en civiele catastrofes veroorzaakt.

Een aantal wetenschappers is van mening dat muggen wereldwijd geen enkele essentiële functie vervullen in het ecosysteem. Niets en niemand zou ze missen als ze zouden verdwijnen. Sterker nog: ze opperen dat als muskieten enig nut zouden hebben, de mens wel een manier had gevonden om ze te exploiteren. Het enige werkelijk grote ecologische gevolg van het verdwijnen van de mug zou dan zijn dat je méér mensen (namelijk minder besmetting) krijgt. Dat is de consequentie. Verder zal de natuur haar beloop hebben als daarvoor, en wellicht verbeteren.

Historicus Timothy Winegard wijst daarentegen op de functie van muggen in het ecosysteem, onder meer door het bestuiven van bepaalde planten bij het zoeken naar nectar, en als voedingsbron voor vleermuizen, vogels en vissen. Eén schakel uit het ecosysteem verwijderen kan onverwachte gevolgen hebben. Eventueel verwacht Winegard wel resultaat van toepassing van CRISPR-technologie, al maant hij ook op dat punt tot voorzichtigheid.

Ooit was DDT het belangrijkste middel om muggen te bestrijden. DDT veroorzaakt echter milieuschade. Bovendien breekt dit middel slecht af zodat het jarenlang in de natuur actief blijft (bioaccumulatie), ook als het op andere plaatsen in het ecosysteem terechtkomt. DDT is om deze reden sinds enkele jaren internationaal verboden, met als uitzondering het gebruik als muurimpregneermiddel in de strijd tegen malaria. Hiervoor is het zelfs aanbevolen door de WHO.

Dit verbod is aan kritiek onderhevig vanwege voordelen van DDT: het toevoegen van pesticide aan muurpleister is een manier om muggen te doden die in de omgeving van mensen vertoeven. Hierbij wordt het juist als voordeel gezien dat deze pesticide niet afbreekt, met name in de Derde Wereld waar het te kostbaar is om muren steeds opnieuw met andere bestrijdingsmiddelen te behandelen.

In de praktijk wordt malaria in landen met hoge infectiedruk bestreden door het gebruik van insecticiden in de woonhuizen. DDT wordt sinds 2006 in Tanzania ook weer gebruikt onder goedkeuring van de WHO. DDT is zelfs effectief tegen resistente muggen doordat ze worden afgeschrikt bij het waarnemen van dit insecticide. Het is wel de bedoeling het gebruik van DDT te beperken tot deze bestrijdingsmethode, waarbij er weinig DDT in de voedselketen komt. De gezondheidsrisico's voor mensen zijn vrij beperkt, zeker in vergelijking tot de enorme impact van malaria in deze streken.

Een efficiënte vorm van biologische bestrijding is het uitzetten van vissoorten die graag muggenlarven eten. In de tropen zijn de gup en de soort Gambusia affinis populair. In Nederland kunnen vissen als zonnebaars (in schoon water) of Amerikaanse hondsvis (in vies of zuur water) worden gebruikt omdat deze zich zeer snel kunnen voortplanten. Deze exoten zijn dikwijls eenvoudig te koop bij de aquarium- of vijvervishandel. Het uitzetten van deze vissen is slechts toegestaan in de tuinvijver. In de natuur richten deze soorten grote schade aan onder inheemse amfibieën- en insectenpopulaties. Het uitzetten ervan is dan ook een overtreding van de Flora- en faunawet.

In en om huis is een goede manier van bestrijding het regelmatig vervangen of legen van stilstaand water in alle mogelijke containers; bijvoorbeeld vogelbadjes, regentonnen, rubber banden, dakgoten. Elke plek waar maar enig water een week tot 14 dagen in kan blijven staan is geschikt voor muggenlarven om tot ontwikkeling te komen.

(Indicatie van aantallen soorten per geslacht tussen haakjes)

• Genus: Aedes
  • Aedes aegypti - (Denguemug of Gelekoortsmug)
  • Aedes albopictus - (Aziatische tijgermug)
  • Aedes cinereus
  • Aedes flavescens
  • Aedes flavopictus
  • Aedes geminus
  • Aedes japonicus - (Aziatische bosmug)
  • Aedes koreicus - (Koreaanse bosmug)
  • Aedes punctor - (Veensteekmug)
  • Aedes riparius
  • Aedes sticticus
  • Aedes vexans
• Genus: Anopheles
  • Anopheles algeriensis
  • Anopheles atroparvus - (Malariamug)
  • Anopheles claviger
  • Anopheles maculipennis - (Malariamug)
  • Anopheles melanoon
  • Anopheles messeae
  • Anopheles plumbeus - (Loodgrijze malariamug)
• Genus: Coquillettidia
  • Coquillettidia richiardii - (Plantenboorsteekmug)
• Genus: Culex
  • Culex modestus
  • Culex pipiens - (Gewone steekmug)
  • Culex territans - (Kikkerbillenbijter)
  • Culex torrentium
• Genus: Culiseta
  • Culiseta alaskaensis
  • Culiseta annulata - (Grote steekmug)
  • Culiseta bergrothi
  • Culiseta fumipennis
  • Culiseta longiareolata
  • Culiseta morsitans
  • Culiseta ochroptera
  • Culiseta subochrea
• Genus: Ochlerotatus
  • Ochlerotatus annulipes
  • Ochlerotatus atropalpus - (Amerikaanse rotspoelmug)
  • Ochlerotatus cantans
  • Ochlerotatus caspius
  • Ochlerotatus communis
  • Ochlerotatus detritus
  • Ochlerotatus dorsalis
  • Ochlerotatus excrucians
  • Ochlerotatus geniculatus
  • Ochlerotatus leucomelas
  • Ochlerotatus nigrinus
  • Ochlerotatus rusticus